روش تدوین پرسشنامه مناسب
روش تدوین پرسشنامه مناسب
اول باید بدانیم به دنبال چه نوع اطلاعاتی هستیم و پرسشهایی متناسب با آن محتوا را تدوین کنیم. به طور کلی به لحاظ محتوایی در یک پرسشنامه، پنج نوع پرسش وجود دارد.
۱ـ پرسشهای زمینهای یا خصیصه ها: این پرسشها برای کسب اطلاع از خصوصیات پاسخگو است، پرسشهایی در مورد جنس، سن، شغل، قومیت، مذهب و … در این گروه جای میگیرند. این پرسشها در پرسشنامه بیشتر در نقش متغیرهای مستقل ظاهر میشوند.
۲ـپرسشهای رفتاری: این پرسشها برای اطلاع از رفتارها و فعالیتهای پاسخگویان مناسب است، چراکه رفتار پاسخگو مد نظر است و در صدد کشف فعالیتهای آنها هستیم. پرسشهایی نظیر (روزی چند ساعت از برنامههای تلویزیونی استفاده میکنید؟، آیا در فعالیتهای محلی شرکت میکنید؟ و …)
۳ـپرسشهای اعتقادی: کانون توجه این پرسشها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را درست میداند. مثلاً (به نظر شما مشارکت محلی تا چه اندازه بر توسعه محلی تاثیر دارد؟، تا چه حد موافق هستید: مسئولین در توسعه محلی نقشی ندارند؟ و …) در این پرسشها به دنبال سنجش اعتقادات و باورهای شخصی پاسخگو میباشیم، باورهایی که ذهن پاسخگو وجود دارد و با آنها زندگی میکند.
۴ـپرسشهای نگرشی: کانون توجه این پرسشها تعیین چیزی است که پاسخگو آن را مطلوب میداند. مثلاً (به نظر شما شهروندان محله باید در فعالیتهای محلی شرکت کنند؟، آیا مسئولین محلی موظف به تشویق مشارکت محلی شهروندان هستند؟ و …) در این پرسشها از پاسخگو درخواست میشود شرایط مطلوب و آرمانی را تعیین کنند و و به دنبال تعیین میزان اعتقادات و باورهای شخصی آنها نیستیم.
۵ـپرسشهای دانشی: این پرسشها به دنبال ارزیابی و سنجش دانش و آگاهی پاسخگو میباشد. در مطالعاتی نظیر سواد رسانهای، سواد انرژی، مطالعات فرهنگ سازمانی بیشتر از این نوع پرسشها استفاده میکنیم.
نکته مهم! با سنجش رفتار و دانش نمیتوان به نگرشها و اعتقادات پاسخگویان رسید. حالا با یک مثال در حوزه دینداری به بررسی پرسشها میپردازیم.
مثالهایی از انواع پرسشها در زیر آمده است.
پرسش زمینهای | شما پیروی چه دینی هستید؟ | ||||
اسلام | زرتشت | مسیحی | یهودی | سایر |
پرسش رفتاری | در هفته چند بار در نماز جماعت شرکت میکنید؟ | ||||
هر روز | سه یا چهار روز | یک یا دو روز | به ندرت | اصلاً |
پرسش اعتقادی | مسلمان کسی است که اصول اسلامی را رعایت کند؟ | ||||
کاملاً موافق | موافق | بینظر | مخالف | کاملاً مخالف |
پرسش نگرشی | میزان موافقت: آیا مذهبیها موظف به نهی از منکر هستند؟ | ||||
کاملاً موافق | موافق | بینظر | مخالف | کاملاً مخالف |
پرسش دانشی | کدام یک از موارد زیر جزء اصول دین نیست؟ | ||||
توحید | نبوت | امامت | حج | معاد |
شکل پرسشها
پرسشها به سه شکل بسته، باز و نیمه بسته میباشد. پرسش بسته با گزینههای تحمیلی پرسشی است که در پاسخ به آن چند گزینه ارائه شده و پاسخگو باید یک یا چند گزینه را انتخاب کند. پرسش باز، پرسشی است که پاسخگو با اختیار کامل به پرسشها پاسخ میدهد و پرسش نیمه بسته ترکیبی از دو پرسش است در این پرسش به پاسخگو گزینههایی ارائه میشود و در ضمن به اختیار داده میشود پاسخ مد نظر خود را اعمال کند.
پرسش باز: مثال، مهمترین مشکل فعالیتهای جمعی در میان شما چیست؟
پرسش نیمه بسته: مثال، اوقات فراغت خود را در آخر هفته چگونه سپری میکنید؟
تماشای تلویزیون دید و بازدیدمطالعهسایر موارد؟ ………………………………………..
پرسشهای بسته: پرسشهای بسته که بخش زیادی از پرسشنامه را پر میکند دارای اشکال مختلفی میباشد که عبارتند از:
سوالات مدرج یا طیفی به صورت طیف سهتایی، طیف پنجتایی و طیف هفتتایی میباشد. کاربرد نوع طیف بستگی به تعداد نمونه آماری و آزمونهای آماری دارد، برای مثال اصولاً برای نمونه آماری کم از طیف سهتایی استفاده و برای نمونه آماری خیلی زیاد از طیف هفتتایی استفاده میکنند، با این حال طیف پنجتایی در پایاننامههای دانشجویی با نمونه آماری ۲۵۰ تا ۶۰۰ ، استفاده میشود. استفاده از آزمونهای خاصی مستلزم داشتن پاسخگویان کافی به طیفها باشد. برای مثال اگر نمونه آماری ۱۰۰ پاسخگو باشد و از طیف هفتتایی استفاده شود احتمال پاسخگویی به هر یک از درجات طیف ۱۴ پاسخگو میباشد (۱۰۰ تقسیم بر ۷) که امکان کاربرد آزمونهای خاصی را از ما میگیرد. نمونههایی از طیفهای پنجتایی:
کاربرد | ۵ | ۴ | ۳ | ۲ | ۱ |
باورها و اعتقادات | کاملاً موافق | موافق | تا حدودی | مخالف | کاملاً مخالف |
باورها و اعتقادات | خیلی زیاد | زیاد | متوسط | کم | خیلی کم |
فعالیتها | خیلی زیاد | زیاد | تا حدودی | کم | خیلی کم |
فعالیتها | همیشه | اکثر اوقات | بعضی اوقات | به ندرت | اصلاً |
فعالیتها | همیشه | اغلب | گاهی | به ندرت | هرگز |
فعالیتها | روزانه | هفتگی | ماهانه | فصلی | سالانه |
مهارتها | عالی | خوب | متوسط | کم | ندارم |
توانایی | عالی | خوب | متوسط | ضعیف | نمیتوانم |
نظر شما در مورد این جمله | رسانه ها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟ | ||||
کاملاً موافق | موافق | تا حدودی | مخالف | کاملاً مخالف |
میزان موافقت شما با این جمله | رسانهها درصدد ترویج هویت ملی هستند؟ | ||||
خیلی زیاد | زیاد | تا حدودی | کم | خیلی کم |
ـ پرسش افتراق معنایی
این شیوه حاوی صفاتی متضاد است که معرف دو قطب یک پیوستار است که در آن از پاسخگو خواسته میشود بر روی یکی از درجات پیوستار علامت بزند.
شورای اسلامی شهر خود را چگونه ارزیابی میکنید؟ روی پیوستار علامت بزنید. | ||||||||||
وابسته به شهرداری | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | استقلال عمل |
فعالیت غیر مشارکتی | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | فعالیت مشارکتی |
عدم کارایی فعالیت | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | اثربخشی فعالیت |
عدم دسترسی | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | دسترسی |
نکته!
ـ از مدرج فرد یعنی پنج تایی، هفتتایی، نه تایی استفاده کنید.
ـ برای سهولت تحلیل، معانی مثبت و منفی را در یک ستون بیاورید.
ـ دقت کنید دو کلمه به لحاظ معنایی متضاد هم باشند.
ـ پرسش مشروط
پرسش مشروط اشاره به داشتن یا نداشتن یک صفت دارد، اگر پاسخگویی صفت مورد نظر را نداشت به سوالات دیگر راهنمایی میشود. برای مثال
۱۲ـ با اعضای خانواده به چه زبانی صحبت میکنید؟
با کدام یک از اعضای خانواده به زبان محلی صحبت میکنید؟ |
تمام اعضای خانوادهپدر و مادر بزرگپدر و مادر
آیا با آشنایان به زبان محلی صحبت میکنید؟
بلیخیر
لطفاً به سوال ۱۳ رجوع کنید.
ـ پرسش فهرستی
در این پرسش فهرستی از گزینهها در اختیار پاسخگو قرار داده میشود و از وی خواسته میشود تا گزینههایی را انتخاب کند. برای مثال
برای دریافت خبر، از کدام یک از رسانههای زیر استفاده میکنید؟
تلویزیونرادیوروزنامهاینترنتماهوارهتلتکس
ـپرسش رتبه بندی یا اولویت بخشی
در این پرسش از پاسخگو درخواست میشود تا گزینهها را برحسب یک صفت خاص اولویت بندی یا رتبهبندی کند. برای مثال
رسانه های زیر را به لحاظ «اعتبار خبر» از ۱ تا ۶ رتبه بندی کنید.
تلویزیونرادیوروزنامهاینترنتماهوارهتلتکس
ـپرسش مقایسه زوجی
در این پرسش مجموعه ای از واحدها به صورت دو به دو مقایسه میشوند و از جمع نمرات آنها به نتیجه کلی در زمینه برتری یکی بر دیگری میرسیم. مثال، لطفاً از میان دو نوع کنسرو گزینه برتر را انتخاب کنید.
۱ـ کنسرو بکنسرو الف
۲ـ کنسرو جکنسرو ب
۳ـ کنسرو دکنسرو الف
۴ـ کنسرو جکنسرو د
جمله بندی پرسشنامه: پرسشهای پرسشنامه باید روشن، غیرمبهم و سودمند باشد، بنابراین جملهبندی پرسشنامه اهمیت فراوانی دارد. ادبیات پرسشنامه باید متناسب با فضای فرهنگی و اجتماعی (نگرشهای فرهنگی، سطح سواد و …) باشد. توجه به نکات زیر در طراحی پرسشنامه مهم است.
ـ ادبیات پرسش باید ساده و کوتاه باشد: در پرسشنامه از کلمات نامأنوس، لاتین و تخصصی استفاده نکنید، و در کابرد کلمات به زمینههای فرهنگی و اجتماعی پاسخگو توجه کنید.
ـ پرسش نباید دو جهی باشد: یعنی یک پرسش تنها یک پاسخ را در ذهن پاسخگو متبادر کند، مانند «میزان تحصیلات والدین شما چقدر است؟» این پرسش دو وجهی باید به دو سوال درباره تحصیلات پدر و تحصیلات مادر تقسیم شود.
ـ پرسش نباید جهت دار یا ارزشی باشد: نباید به دنبال پاسخ مطلوب خود یا موسسه متولی پژوهش باشیم. استفاده از کلماتی نظیر «به نظر من … »، «آیا موافق هستید که …»، «به نظر دانشمندان استفاده از روغن ایکس برای سلامتی مضرر است، نظر شما چیست؟» و … در پرسشنامه مطلوب نمیباشد.
ـ از پرسشهای منفی تا آنجا که امکان دارد استفاده نکنید. و از پرسشهایی استفاده کنید که پاسخگو نسبت به آن دانش یا اطلاع کافی داشته باشد.
ـ اگر فکر میکنید از طریق پرسشهای مستقیم به جواب نمیرسید، از پرسشهای غیرمستقیم استفاده کنید.
ـ سوالات شما باید هدفمند باشد: یعنی سوالاتی را مطرح کنید که در صدد پاسخ به فرضیات باشد. همچنین از بیان سوالات تکراری و اضافی خودداری کنید.
معرفی پژوهش در پرسشنامه
اولین مرحله در فرآیند پرسشگری ایجاد انگیزه در پاسخگو برای پر کردن پرسشنامه است. در بر انگیختن پاسخگو باید در ابتدای پرسشنامه متنی را برای پاسخگو ارائه کرد تا ضمن معرفی پژوهش، رضایت و مشارکت وی را جلب کرد.
چند نکته کوتاه!!!
ـ معرفی پژوهش حداکثر در ۷۰ کلمه باشد
ـ از جملاتی نظیر «با سلام و احترام»، «پاسخگوی محترم» و … استفاده کنید.
ـ عنوان پایاننامه یا پژوهش را داخل «» قید کنید یا هدف پژوهش را به صورت مختصر بیان کنید.
ـ در متن قید کنید که پاسخهای دقیق وی ارزشمند است.
ـ به اطلاع پاسخگو برسانید که اطلاعات آنها محرمانه باقی خواهد ماند.
ـ اگر پرسشنامه برای پایان نامه میباشد حتماً در پایان اسم نگارنده پایاننامه قید شود.
ـ اگر پژوهش برای یک موسسه یا شرکت خاصی میباشد عنوان موسسه یا شرکت قید شود.
پاسخگوی محترم |
پرسشنامه حاضر مربوط به پایان نامه دانشجویی با عنوان «نقش سرمایه های فرهنگی والدین بر پیشرفت تحصیلی دانش آموزان» میباشد. پاسخهای دقیق شما کمک شایانی در نیل به اهداف پایان نامه خواهد کرد. لازم به یادآوری است، پاسخ های شما نزد پژوهشگر به صورت محرمانه باقی خواهد ماند. از همکاری شما کمال سپاس را دارم.
علی محمدی
نکات کلیدی تدوین پرسشنامه
ـ پرسش از تاریخ تولد پاسخگو بر سن پاسخگو ارجحیت دارد.
ـ پرسش از هزینه زندگی بر درآمد پاسخگو ارجحیت دارد.
ـ اگر فکر میکنید پاسخگو نسبت به بیان هزینه زندگی یا درآمد اکراه دارد، از مقایس ترتیبی استفاده کنید. مثالکمتر از ۱۰۰ تومان ۱۰۱ تا ۲۰۰ تومانبیشتر از ۲۰۰ تومان
ـ سوال باید جامع و مانع باشد، یعنی اولاً گزینهای وجود داشته باشد پاسخگو انتخاب کند، در ثانی پاسخگو تنها بتواند یک گزینه را انتخاب کند. مثال پرسش از دین
عدم جامعیت: اسلامزرتشتیکلیمی
عدم مانعیت: اسلامزرتشتیکلیمیمسیحیپروتستان